De ontembare vrouw

De ontembare vrouw als archetype in mythen en verhalen.

Jungiaans psychoanalyticus Clarissa Pinkola Estés sprokkelde voor haar internationale bestseller 'de ontembare vrouw' vele bekende en minder bekende sprookjes, mythen en verhalen uit de hele wereld bij elkaar. Op onnavolgbare wijze vertelt ze deze oude teksten na, en ze legt haarscherp de diepere betekenis ervan uit.

De ontembare vrouw kan worden beschouwd als een lijfboek, het steekt je een hart onder de riem en geeft je tegelijkertijd een flinke schop onder je kont! Bekende sprookjes als 'Het lelijke eendje', 'Blauwbaard', 'Het meisje met de zwavelstokjes' krijgen een nieuwe verrassende inhoud. Mythen en verhalen worden niet zozeer als een spiegel van de samenleving gezien, wel als drama van de ziel, waarbij de verschillende sprookjespersonages staan voor positieve en negatieve aspecten van je eigen psyche.

Een boek dat ik graag wil aanbevelen aan alle vrouwen die meer inzicht willen krijgen in hun eigen vrouwelijke natuur.

Geheimen als bron van verdriet en blokkades

Tranen zijn een rivier die je naar elders brengt. Huilen vormt een rivier om de boot die je zieleleven vervoert. Tranen tillen je boot van de rotsen, van droge grond, en voeren hem stroomafwaarts naar een nieuwe, betere plaats. Er zijn zeeën van tranen die vrouwen nooit geschreid hebben, want ze hebben geleerd om de geheimen van moeder en vader, de geheimen van de mensheid, de geheimen van de samenleving en hun eigen geheimen in het graf mee te nemen. Het geschrei van vrouwen wordt als heel gevaarlijk beschouwd, omdat het de sloten en grendels losmaakt waarachter de geheimen liggen die ze bewa­ren. Maar voor het welzijn van de wilde ziel van een vrouw is het werkelijk beter dat ze huilt. Voor vrouwen zijn tranen het begin van de inwijding in de Littekenclan, die tijdloze groep van vrouwen van iedere huidkleur, afkomstig uit alle landen, sprekend in alle talen, die door de eeuwen heen iets ingrijpends hebben meegemaakt maar toch het hoofd niet hebben laten hangen.

Alle vrouwen hebben hun eigen verhalen, zo uiteenlopend en zo indrukwekkend als de geesten in sprookjes. Maar er is één soort verhaal in het bijzonder, dat te maken heeft met de geheimen van vrouwen, vooral geheimen die met schaamte verbonden zijn; deze omvatten enkele van de belangrijkste verhalen die een vrouw kan proberen te ontraadselen. Voor de meeste vrouwen zitten deze geheime, persoonlijke verhalen diep vast, niet als juwelen in een kroon, maar als zwart grind onder de huid van de ziel.

Geheimen als moordenaars

Gedurende mijn twintigjarige praktijk heb ik naar duizenden 'geheime verha­len' geluisterd, verhalen die doorgaans vele jaren en soms haast een leven lang verborgen waren gehouden. Of het geheim van een vrouw nu gehuld is in een zelfopgelegd stilzwijgen, of dat ze door een machtiger iemand dan zij bedreigd is, ze is heel bang dat, als ze haar geheim zou onthullen, ze vogelvrij zal worden verklaard, als een ongewenst persoon zal worden beschouwd, relaties zullen worden verstoord die belangrijk voor haar zijn, en soms vreest ze zelfs lichamelijk geweld.

Sommige geheime verhalen van vrouwen gaan over een flagrante leugen die ze hebben verteld of over een opzettelijk gemene daad die een ander moeilijk­heden of leed heeft bezorgd. Maar in mijn ervaring zijn deze zeldzaam. Hun geheimen hebben meestal te maken met het overtreden van een of ander soci­aal of moreel voorschrift van hun cultuur, godsdienst of persoonlijke waardesysteem. Sommige van deze daden, gebeurtenissen en keuzen, vooral die welke verband houden met de vrijheid van vrouwen op alle gebieden van het leven, werden door de cultuur vaak wel voor vrouwen als schandelijk en verkeerd beschouwd, maar niet voor mannen.

Het probleem met deze geheime verhalen die omgeven worden door schaamte is dat ze een vrouw afsnijden van haar instinctieve natuur, die over­wegend vrij en blij is. Wanneer zich een duister geheim in de psyche bevindt, kan een vrouw dit op geen enkele manier benaderen. Ze zorgt er in feite voor dat ze nergens mee in aanraking komt dat haar aan dit geheim herinnert, of dat haar nu al chronische pijn nog heviger zal maken.

Deze defensieve houding is heel gebruikelijk en beïnvloedt heimelijk, als bij de nawerkingen van een trauma, de keuzen van een vrouw bij wat ze wel of niet in de buitenwereld zal doen: met welke boeken, films of gebeurtenissen ze zich wel of niet zal inlaten, waar ze wel of niet om zal lachen, en welke interesses ze zal hebben. In dit opzicht is de wilde natuur gevangen, die vrij zou moeten zijn om te doen, te zijn en te onderzoeken wat ze maar wil.

In het algemeen vertonen geheimen dezelfde thema's als grote drama's. Enkele van deze thema's zijn: verraad, verboden liefde, ongeoorloofde nieuws­gierigheid, wanhoopsdaden, onvrijwillige handelingen, onbeantwoorde liefde, jaloezie en afwijzing, vergelding en woede, wreedheid tegenover zichzelf of anderen, niet toegestane verlangens, wensen en dromen, niet toegestane seksuele interesses en levenswijzen, ongewenste zwangerschappen, haat en agressie, dood of verwonding door een ongeval, verbroken beloften, verlies van moed, verlies van kalmte, onvoltooidheid van iets, onvermogen om iets te doen, inmenging en manipulatie achter de schermen, verwaarlozing, mishan­deling, en zo gaat de lijst door, waarbij de meeste thema's tot de categorie van de droevige vergissing behoren.

Net als sprookjes en dromen volgen geheimen dezelfde ontwikkelingspatronen en -structuren als die in drama's. Maar in plaats van de heroïsche structuur te volgen, verlopen geheimen volgens de tragische structuur. Het heldendrama begint met de heldin die een reis onderneemt. Soms is ze niet psychisch bewust. Soms is ze te lief en ziet ze geen gevaar. Soms is ze al mishandeld en vertoont ze het wanhopige gedrag van een gevangen schepsel. Hoe ze ook begint, uiteindelijk raakt de heldin in de klauwen van een of ander iets of iemand en wordt ze zwaar op de proef gesteld. Dan weet ze zich, door haar eigen schranderheid of de hulp van mensen die van haar houden, te bevrijden en gaat ze daarna met een fierdere houding door het leven.

In een tragedie belandt de heldin tegen haar zin of wil, of door eigen toedoen, in een verschrikkelijke situatie. Vervolgens wordt ze overweldigd zonder dat iemand haar geroep hoort, of anders negeert men haar smeekbeden. Ze verliest haar hoop, ziet de waarde van haar leven niet meer en bezwijkt. In plaats van te kunnen genieten van haar triomf over tegenspoed, of van de wijsheid van haar keuzen en haar volharding, wordt ze vernederd en gevoelloos gemaakt. De geheimen die vrouwen bewaren zijn haast altijd heldendrama's die verworden zijn tot tragedies die niets opleveren.

Maar er is goed nieuws. De manier om een treurspel weer in een heldendrama te veranderen is het geheim te openbaren, er met iemand over te spreken, er een ander einde voor te schrijven, je eigen rol erin en hoe je het hebt ondergaan onder de loep te nemen. Dit leerproces bestaat uit gelijke delen pijn en wijsheid. Het drama doorstaan hebben is een triomf van de innerlijke, wilde geest.

Dus deze met schaamte omringde geheimen van vrouwen zijn niets nieuws. Iedere vrouw die met een geheim rondloopt dat schadelijk voor haar is, gaat onder schaamte gebukt. Het patroon van dit Universele drama is archetypisch: de heldin wordt gedwongen iets te doen of is, door het verlies van haar instinct, ergens in verstrikt geraakt. Doorgaans is ze niet in staat de droevige toestand te verhelpen. Ze is door een eed of schaamte op de een of andere manier gedwon­gen haar mond te houden. Ze gehoorzaamt, omdat ze bang is liefde, respect, of haar elementaire levensonderhoud te verliezen. Om het geheim nog vaster te verzegelen, wordt er een vloek uitgesproken over de persoon of personen die het zouden verraden. Er wordt gedreigd met een vreselijk iets of iemand als het geheim ooit geopenbaard zou worden.

Men heeft vrouwen voorgehouden dat bepaalde gebeurtenissen en omstandigheden in hun leven, die veelal met seks, liefde, geld, geweld en/of andere moeilijkheden te maken hebben waardoor de mens dikwijls geplaagd wordt, vreselijk schandelijk zijn en dus op geen enkele wijze vergeven kunnen worden. Dit is niet waar. Iedereen maakt slechte keuzen in woorden en daden voor ze beter weten en voor ze beseffen wat de gevolgen zullen zijn. Er is niets op deze planeet of in dit heelal dat buiten de grenzen van vergeving valt. Niets. '0 nee!' zeg je, 'dit ene ding dat ik gedaan heb is werkelijk onvergeeflijk: Ik zeg dat niets dat een mens ooit gedaan heeft, nu doet, of misschien nog zal doen buiten de grenzen van vergeving valt. Niets. Het Zelf is geen bestraffende kracht die her en der vrouwen, mannen en kinderen straft.

Het Zelf is een wilde god die de natuur van schepselen begrijpt. Het is vaak moeilijk voor ons om ons 'goed te gedragen', vooral als onze basisinstincten, waaronder de intuïtie, uitgeschakeld zijn. Dan is het niet gemakkelijk om van tevoren de gevolgen te overdenken, in plaats van achter­af. Maar de wilde ziel heeft een bijzonder barmhartige kant die hiermee rekening houdt.

Bij het archetype van het geheim is het alsof er een soort betovering over de vrouw is uitgesproken die als een zwart net over een deel van haar psyche ligt. Men heeft haar aangemoedigd te geloven dat het geheim nooit onthuld mag worden en verder moet ze ervan overtuigd zijn dat als ze het wel onthult, alle fatsoenlijke mensen met wie ze in aanraking komt haar voorgoed met smaad zullen behandelen. Deze extra bedreiging naast de geheime schaamte zelf, heeft tot gevolg dat de vrouw niet één maar twee lasten moet torsen.

Deze dreigende bezwering wordt alleen gebruikt en vermakelijk gevonden door mensen die een zwarte vlek op hun hart hebben. Maar zij die de menselijke aard met warmte en liefde bezien, reageren heel anders. Zij zouden hun best doen om het geheim aan het licht te brengen, omdat ze weten dat het een wond veroorzaakt die niet kan genezen voordat het probleem verwoord en aangehoord is.

De dode zone

Het bewaren van geheimen sluit een vrouw af van degenen die haar liefde, steun en bescherming zouden kunnen geven. Het heeft tot gevolg dat ze de last van haar verdriet en angst helemaal alleen en soms voor een hele groep moet dra­gen, of dit nu haar familie of haar cultuur is. En verder sluit het bewaren van geheimen ons af van het onbewuste, zoals Jung gezegd heeft. Als er een schan­delijk geheim bestaat, is er altijd een dode zone in de psyche van de vrouw, een plaats die de voortdurende gebeurtenissen in haar eigen gevoelsleven of de gebeurtenissen in het gevoelsleven van anderen niet voelt of er niet op de juiste wijze op reageert.

De dode zone wordt goed beschermd. Het is een plaats van eindeloze deuren en muren, elk afgesloten met twintig sloten, en de homunculi, de kleine schepseltjes in de dromen van vrouwen, zijn altijd druk bezig met het bouwen van meer deuren, meer dammen, meer beveiligingen, opdat het geheim niet zal ontsnappen.

Maar je kunt de Ontembare Vrouw niet om de tuin leiden. Ze is zich bewust van die donkere bundeltjes in de vrouwengeest, stevig omwonden met koorden en touwtjes. Deze plekken in de geest van een vrouw reageren niet op licht of goedheid, zo diep zijn ze bedolven. En omdat de psyche een sterk compenserend karakter heeft, vindt het geheim natuurlijk toch een uitweg, zo niet in woorden, dan toch in de vorm van plotselinge buien van melancholie, periodieke en raadselachtige woedeaanvallen, allerlei lichamelijke tics, zenuwtrekkingen en pijnen, haperende gesprekken die onverwacht en zonder uitleg eindigen, en onver­wachte vreemde reacties op speelfilms, documentaires en zelfs reclamespots.

Het geheim vindt altijd een uitweg, zo niet direct in woorden dan toch somatisch, en meestal niet op een manier waarop het rechtstreeks aangepakt en verholpen kan worden. Dus wat doet de vrouw als ze merkt dat het geheim uit­lekt? Ze holt er met een grote inzet van energie achteraan. Ze slaat, duwt en propt het weer in de dode zone, en versterkt haar verdediging. Ze roept haar homunculi - de innerlijke bewakers en verdedigers van het ego - om meer deuren, meer muren te bouwen. De vrouw leunt tegen haar nieuwste psychische tombe, terwijl ze bloed zweet en hijgt als een trein. Een vrouw met een geheim is een uitgeputte vrouw.

Een verhaaltje over dit soort geheimen.

De vrouw met het gouden haar

Er was eens een heel vreemde maar mooie vrouw met lang goud haar zo fijn als gesponnen goud. Ze was arm en had geen vader of moeder. Ze leefde alleen in het bos en weefde op een getouw gemaakt van takken van de zwarte walnotenboom. Een bruut, die de zoon van de kolenbrander was, probeerde haar tot een huwelijk te dwingen, en in een poging om hem af te kopen gaf ze hem wat van haar gouden haar. Maar hij wist niet, en het kon hem ook niet schelen, dat het geestelijk goud was dat ze hem gaf en geen goud dat geldwaarde had, dus toen hij het haar op de markt voor koopwaar wilde ruilen, lachten de mensen hem uit en dachten ze dat hij gek was.

Woedend keerde hij 's avonds naar het huisje van de vrouw terug en hij doodde haar met zijn blote handen en begroef haar lichaam bij de rivier. Lange tijd merkte niemand dat ze afwezig was. Niemand vroeg hoe het met haar was. Maar in het graf groeide het gouden haar van de vrouw steeds langer. Het prachtige haar drong golvend en krullend omhoog door de zwarte aarde en het groeide draaiend en kringelend steeds verder en hoger totdat haar graf bedekt was met een veld van wuivende gouden riethalmen. Herders sneden het golvende riet af om er fluiten van te maken en wanneer ze die bespeelden zongen de kleine fluitjes zonder ophouden.

Hier ligt de vrouw met het gouden haar vermoord en in haar graf gedood door de kolenbranderszoon omdat ze wilde leven. En zo werd de man die de vrouw met het gouden haar van het leven had beroofd ontdekt en voor het gerecht gebracht, zodat zij die, zoals wij, in de wilde bossen van de wereld leven nu weer veilig waren.

Hoewel dit verhaal oppervlakkig beschouwd de gebruikelijke les leert dat we voorzichtig moeten zijn op eenzame plekken diep in het bos, is de werkelijke betekenis heel groot, en deze is dat de levenskracht van de mooie wilde vrouw, zoals belichaamd door haar haren, blijft toenemen en leven en bewuste kennis blijft verspreiden, ook al wordt ze aan de oppervlakte tot zwijgen gebracht en begraven. De leidmotieven van dit sprookje zijn waarschijnlijk delen van een veel groter en veel ouder verhaal over dood en herleving dat zich afspeelt rond het hoofd van een vrouwelijke godheid.

Dit is een mooi en waardevol fragment en bovendien vertelt het ons iets over de aard van geheimen en misschien zelfs wat het precies is dat in de psyche sterft wanneer het leven van een vrouw niet op de juiste manier gewaardeerd wordt. In dit sprookje is de moord op de vrouw die in het bos leeft het geheim. Ze sym­boliseert een kore, het aspect in de vrouwelijke psyche van de vrouw-die-niet-­wil-trouwen. Het deel van een vrouw dat alleen wil blijven is mystiek en op een goede manier eenzelvig en houdt zich bezig met het rangschikken en vormen van ideeë«n, gedachten en inspanningen.

Het is deze onafhankelijke wilde vrouw die het ernstigst door trauma's of het bewaren van een geheim gewond raakt. Dit integrale zelfbewustzijn dat niet veel om zich heen nodig heeft om gelukkig te zijn; dit hart van de vrouwelijke psyche dat in het bos op het getouw van notenhout weeft en daar vrede heeft.

Niemand in het sprookje stelt vragen over de afwezigheid van deze levens­krachtige vrouw. Dit is niet ongewoon in sprookjes of in het echte leven. De families van de dode vrouwen in 'Blauwbaard' komen ook niet naar hun doch­ters zoeken. Cultureel beschouwd behoeft dit geen uitleg. Helaas weten we alle­maal wat het betekent, en veel vrouwen, te veel vrouwen, begrijpen dit gebrek aan belangstelling uit eigen ervaring. Een vrouw die geheimen heeft ondervindt vaak dezelfde reactie. De mensen merken misschien wel dat ze vanbinnen diep gekwetst is, maar hebben toevallig of opzettelijk geen oog voor de gevolgen van haar verwonding.

Maar een deel van het wonder van de wilde psyche is, dat hoezeer een vrouw ook 'van haar leven beroofd' is, hoezeer ze ook verwond is, haar psychische leven voortduurt en aan de oppervlakte komt, waar het zich onder bezielende omstandigheden weer zingend zal verheffen. Dan wordt het onwettige kwaad dat geschied is bewust begrepen en begint de psyche te genezen. Is het geen interessant idee dat de levenskracht van een vrouw kan blijven toenemen, hoewel zijzelf schijnbaar levenloos is? Het is een belofte dat de wil­de levenskracht er zelfs onder de meest bloedeloze omstandigheden voor zorgt dat onze ideeën ondergronds blijven leven en zich blijven ontwikkelen, zij het maar voor een poosje. Want na verloop van tijd zullen ze zich weer naar boven wurmen. Deze levenskracht zal de zaak niet laten rusten voordat de plaats en de omstandigheden van de begraven vrouw bekend zijn geworden. Net als de herders in het verhaal moeten we inademen en de ziele-adem of pneuma door het riet blazen om te leren wat de ware stand van zaken in de psyche is en wat onze volgende stap moet zijn. Dit is het roepen. Het graafwerk volgt daarna.

Hoewel sommige geheimen ons sterker maken - bij voorbeeld de geheimen die we gebruiken als deel van een strategie om een doel te bereiken waarbij we wedijveren met anderen, of die blije geheimen die we alleen bewaren om ervan te kunnen genieten - hebben de geheimen die ons van schaamte vervullen een geheel ander karakter, zo anders als een medaille met een lintje eraan van een bloedig mes verschilt. Deze laatste moeten door medelevende mensen onder vriendelijke omstandigheden naar buiten gebracht en aangehoord worden. Het is vreselijk om het enorme zelfverwijt en de enorme zelfkwelling te moeten zien van een vrouw die een schandelijk geheim bewaart. Alle verwijten en kwellin­gen die een vrouw zijn voorgespiegeld indien ze het geheim zou verraden, krijgt ze toch te verduren, ook al heeft ze het aan niemand verteld. De aanval komt van binnenuit.

De wilde vrouw kan hiermee niet leven. Schandelijke geheimen maken dat een mens geen rust meer heeft. Ze kan niet slapen, want een schandelijk geheim is als een wreed stuk prikkeldraad dat om haar middel haakt als ze probeert weg te rennen. De met schaamte omringde geheimen zijn niet alleen fnuikend voor de geestelijke gezondheid van een vrouw maar ook voor haar relatie met de instinctieve natuur. De Ontembare Vrouw graaft dingen op, gooit ze omhoog achtervolgt ze. Ze begraaft ze niet en vergeet ze dan. Als ze al iets begraaft, weet ze wat het is en waar het ligt, en het duurt niet lang voor ze het weer opgegraven heeft.

Schaamte verborgen houden ontregelt de psyche hevig. Geheimen komen naar boven in dromen. Een analyticus moet vaak dieper gaan dan de manifes­te, soms zelfs archetypische inhoud van een droom om te kunnen zien dat deze in feite het geheim bekendmaakt dat de dromer niet hardop kan of durft te ver­tellen.

Jarenlang meende de klassieke psychologie ten onrechte dat verdriet een proces was dat je eenmaal onderging, bij voorkeur over een periode van een jaar, en dat het dan voorbij was, en wie dit proces niet in deze periode kon of wilde voltooien, was beslist niet in orde.

Uit de bestudering van dagboeken die over een periode van vele jaren geschreven waren, concludeerde dr. Paul C. Rosenblatt dat mensen in het eer­ste of tweede jaar na een tragedie over hun ergste zielsverdriet heen kunnen komen, afhankelijk van de steun die ze krijgen. Maar daarna blijft de persoon perioden van hevig verdriet ervaren. Hoewel deze episoden zich met steeds grotere tussenpozen voordoen en steeds korter worden, is het verdriet bijna even hartverscheurend als bij de eerste gelegenheid.

Deze gegevens helpen ons inzien dat het normaal is om lange tijd verdriet te voelen. Wanneer een geheim niet geopenbaard wordt, blijft het verdriet toch, en voor de rest van je leven, bestaan. Het bewaren van geheimen belemmert het natuurlijke reinigingsproces van psyche en geest dat genezing brengt. Dat is nog een reden om onze geheimen te vertellen. Praten en treuren doet ons verrijzen uit de dode zone. Daardoor zijn we in staat de doodscultus van geheimen te verlaten. We kunnen verdriet, hevig verdriet voelen, en met tranen bevlekt te voorschijn komen, in plaats van met schaamte bedekt. We kunnen verdiept, volledig geaccepteerd en vervuld van nieuw leven te voorschijn treden.

De Ontembare Vrouw zal ons in haar armen houden als we verdriet heb­ben. Zij is het instinctieve Zelf. Ze kan ons geschreeuw, ons gejammer, ons verlangen om te sterven zonder te sterven aan. Ze zal het beste geneesmiddel op de meest gewonde plekken leggen. Ze zal in ons oor mompelen en fluisteren. Ze zal pijn om onze pijn voelen. Ze zal het verdragen. Ze zal niet vluchten. Hoe­wel er littekens zullen zijn, en niet zo weinig ook, is het goed om te bedenken dat een litteken sterker is dan gewone huid als het aankomt op rekbaarheid en het vermogen om druk te weerstaan.

Clarissa Pinkola Este's is een ervaren Jungiaans-analytisch therapeute en cantadora
bewaarder van oude verhalen.