Lilith de eerste vrouw van Adam

Lilith was de eerste vrouw van Adam, verbannen van Eden om haar onafhankelijke en ongecontroleerde natuur. 

Lilith

Lilith heeft een merkwaardige en ingewikkelde geschiedenis. Als je haar naam opzoekt vind je honderden afbeeldingen van schaars geklede vrouwendemonen. Ze is al eeuwenlang onderwerp van discussie, en krijgt sinds enkele jaren ook waardering en lof. Toch rest de vraag: wie is ze?

Lilith is een mythologisch figuur. Je zou haar op veel manieren kunnen beschrijven, bijvoorbeeld de meest beruchte demon in de Joodse traditie", of als een ongetemde feeks. Maar deze korte beschrijvingen doen tekort aan haar ingewikkelde verhaal, dat zich eeuwenlang heeft ontwikkeld. Een van de eerste verwijzingen naar haar bestaan komt uit 2400 voor Christus, in een Soemerische lijst van demonen. Hierin wordt een angstaanjagende groep van succubus-achtige "Lillu-demonen" beschreven, die volgens een wetenschapper "mannen in hun slaap verleiden, om vervolgens groteske kinderen van ze te krijgen." Lilith kwam in de oude legendes van de Hettieten, Egyptenaren, Israëlieten en Grieken voor als een duister en duivels figuur dat kinderen vermoordde. Haar naam wordt slechts één keer genoemd in de Bijbel, in het Jesaja 34:14, maar wordt vaak vertaald als "schreeuwuil" of "nachtfeeks". "Zelfs al geloven we dat ze wraakzuchtig was, we kunnen haar acties zien als een vorm van verzet tegen mannelijke dominantie, en als gevolg van altijd maar moeten vechten voor onafhankelijkheid." Lilith is het meest bekend als figuur in Joodse folklore. Haar beruchtste – en meest geciteerde – verschijning is in het Alfabet van Ben Sira, een Joodse tekst uit de vroege Middeleeuwen, dat vaak als satirisch stuk gelezen wordt.

Hierin wordt Lilith omschreven als de eerste vrouw van Adam, en is ze door God op dezelfde manier als Adam uit het stof van de aarde geschapen. Er ontstaat bijna onmiddellijk een meningsverschil tussen de twee over seks. Lilith weigert tijdens de seks onderop te liggen; ze was immers zijn gelijke. "We zijn gelijk aan elkaar, omdat we beiden uit de aarde zijn gemaakt," vertelt ze hem. Maar Adam houdt vol dat zij geschapen is om onderop te liggen, en dat hij, omdat hij superieur aan haar is, als enige het recht heeft om bovenop te liggen. Volgens de tekst spreekt de verontwaardigde Lilith op een gegeven moment de onuitsprekelijke naam van God uit en vliegt de lucht in. De legende gaat dat God drie engelen stuurt om haar te vinden en te vertellen dat, als ze niet terugkomt, iedere dag honderd van haar kinderen zullen sterven. Nadat de engelen haar deze boodschap vertellen, antwoordt zij: "Laat me met rust! Ik ben slechts gecreëerd om kinderen ziek te maken. Als het jongens zijn, zal ik van hun geboorte tot dag acht macht over hen hebben; als het meisjes zijn, zal ik tot dag twintig macht over hen hebben." Maar zelfs al is het verhaal in het Alfabet van Ben Sira bedoeld om humoristisch en oneerbiedig te zijn, refereert het wel degelijk aan echte tradities, zoals meerdere geleerden aantonen. Als parabel zegt het iets over het oude gebruik om kinderen een speciaal beschermend amulet om te doen. (In het amulet zijn de namen van de drie engelen gegraveerd en er wordt geloofd dat het Lilith af zou schrikken.) En, ongeacht of het de bedoeling was of niet, deze vertelling heeft zich door de eeuwen heen en in verschillende culturen ontwikkeld tot het huidige meest bekende verhaal over Lilith.

"Hoewel de mensen in de Middeleeuwen waarschijnlijk hard moesten lachen om dit schunnige stuk, wordt Liliths verlangen naar vrijheid aan het eind van het verhaal gedwarsboomd door de door mannen gedomineerde samenleving," zegt Bijbelwetenschapper Janet Howe Gaines. Dit is natuurlijk een universeel onderwerp dat al sinds mensenheugenis bekend is.

In 1972 bereikte deze interpretatie van het verhaal een cultureel hoogtepunt, doordat theoloog Judith Plaskow een parabel van het verhaal schreef met de titel The Coming of Lilith. In plaats van Lilith af te beelden als een onhandelbare, kwaadaardige kindermoordenaar, probeert Plaskow juist haar kant van het verhaal te belichten: Lilith liet zich gewoon niet commanderen door Adam, die ze als gelijke zag. Toen ze vervolgens vluchtte, werd ze achter haar rug om zwartgemaakt. Plaskows verhaal eindigt met een ontmoeting tussen Lilith en Eva, waarna "er uiteindelijk er een sterk zusterschap tussen hen groeit."

In de eerste uitgave schreef de Joodse feminist en activist Aviva Cantor Zuchoff een stuk, waarin ze verklaart waarom het moderne tijdschrift vernoemd is naar een eeuwenoude demon. "Lilith is een krachtige vrouw. Mensen die mythes in ere houden vertellen over haar opstandigheid en wraakzucht, maar erkennen daarmee ook haar kracht," zegt ze. "Zelfs al geloven we dat ze wraakzuchtig was, we kunnen haar activiteiten beschouwen als een vorm van zelfverdediging tegen de dominantie van mannen en als een consequentie van eeuwenlang moeten vechten voor je onafhankelijkheid." "Wat er eigenlijk door mannen gezegd wordt is dat Lilith 'een vuil spel' speelt," zegt ze daarna. "Maar dit is een betekenisloos concept, dat door mannen gebruikt wordt om te voorkomen dat vrouwen hun krachten ontwikkelen om terug te kunnen vechten. Lilith, ik benadruk het nogmaals, is een vechter en vecht voor een goed doel." Hoe populairder de feministische beweging werd, hoe populairder de positieve invloed van Lilith werd. 

In 1977 organiseerde feministen Lilith Fair, een muziekfestival voor en door vrouwen, waarin de naam van de voormalige demon gebruikt werd voor hun progressieve zaak. De organisator van het festival, Sarah McLachlan, vertelde recentelijk aan Glamour hoe ze via een vriend het verhaal van Lilith leerde kennen. Ze werd erdoor gegrepen. "Ik vond het een perfecte heldin. Woorden zijn erg belangrijk voor me, en alleen 'Lilith' leek me niet genoeg," zegt ze. "Ik hield ervan dat 'fair' zowel de betekenis heeft van een ouderwetse kermis als de betekenis van 'eerlijk'. Lilith zou het hebben goedgekeurd."In de afgelopen eeuw is Lilith in de popcultuur uitgegroeid tot een bekend, maar toch ongrijpbaar figuur. Ze verschijnt overal. Maar er blijven mensen die haar zien als krachtig – zo niet verkeerd begrepen – spiritueel wezen. Tegenwoordig gebruiken veel heidenen, heksen en andere beoefenaars van magie Lilith in hun eigen gebruiken: ze wordt opgeroepen in rituelen, waarin seks, macht en de duistere kant van het goddelijke vrouwelijke archetype een rol spelen.

"Verhalen van goden of sterke mannelijke figuren vliegen ons om de oren, maar zelden zien we krachtige vrouwen. En als we ze zien, zijn hun verhalen zo slecht afgebeeld om anderen daarover ook zo te laten denken of wordt de bron van hun kracht aan mannen of aan een mannelijke kracht gegeven," zegt Jaclyn Cherie, schrijfster van de blog The Nephilim Rising. Door het verhaal van Lilith weer toe te eigenen, kunnen vrouwen tegen dit meedogenloze en onderdrukkende status quo vechten. Volgens Cherie is Liliths verhaal tot op de dag van vandaag relevant voor vrouwen. "Ze vocht voor haar eigen individuele soevereiniteit, voor het recht om autonome keuzes te kunnen maken," zegt ze. "Ze vocht voor het recht over haar eigen lichaam, haar genot en haar lot. Ik weet niet wat meer lof verdient dan dat." "Lilith weigerde zich te onderwerpen aan de regels van het patriarchaat (heerschappij) en ze werd uit het hof van Eden geworpen vanwege haar ongehoorzaamheid. Ongebroken en ongebogen, werd ze geschilderd als een demon vanwege haar rebellie. Lilith leert ons dat we gedemoniseerd kunnen worden als we de ketenen afdoen van het patriarchaat, maar we zullen dan vrij zijn. Lilith herinnert ons eraan dat we alles kunnen overleven."

Always be Lilith, never Eve ...