Serendipiteit

Als het op observatie aankomt,
begunstigt het toeval alleen de voorbereide geest.

Louis Pasteur

Een voorbereide geest is noodzakelijk voor serendipiteit, dat in Van Dale staat als 'het talent om met behulp van toeval en intelligentie een niet gezochte vondst te doen'. Het is een paradoxale definitie. Intelligentie, goed, maar hoe kan het toeval je helpen? En dan de gemengde gevoelens van blijdschap en frustratie bij de ‘niet gezochte vondst’. Je ontdekt je verloren gewaande mapje met pasfoto’s altijd als je op zoek bent naar de reservesleutel van je fietsslot. Het verraderlijke zit echter in het eerste deel van de omschrijving: serendipiteit is een talent.
En talent kun je ontwikkelen.

Voor prof dr. Annelies van Bronswijk, hoogleraar Gezondheidstechniek voor het gebouw aan de TU/e-faculteit Bouwkunde, is serendipiteit vertrouwd gereedschap. “Ik heb geleerd dat je zelden of nooit iets vindt als je het zoekt. In onderzoek of onderwijs gaat het vaak anders dan je denkt, dus je moet goed om je heen kijken. Als student heb ik geleerd dat onderzoek 95 procent transpiratie is en 5 procent inspiratie, maar je moet wel zweten, anders zie je niets.

Doorbraken in de wetenschap ontstaan als er op een nieuwe manier naar een probleem wordt gekeken, waar de gangbare methodes tekort schieten. Als je weet wat je zoekt, kun je proeven gaan doen. Maar als je niet weet wat je niet weet,
als er geen methode is om die kennis te vangen, dan komt serendipiteit om de hoek kijken. Het is een speciale vorm van deductie die je toepast op iets waar het geen relatie mee heeft.” Van Bronswijk is ervan overtuigd dat serendipiteit verantwoordelijk is voor het leeuwendeel van alle wetenschappelijke doorbraken.

“Ik ben benieuwd hoeveel ontdekkingen er in laboratoria en instituten zijn gedaan, zonder dat men daarnaar op zoek was.”

Opgeruimde types

Om te kunnen profiteren van serendipiteit moet een
onderzoeker ontspannen zijn en zijn ogen de kost geven.
Opgeruimde types en mensen die graag volgens de boekjes werken, zijn funest voor het verschijnsel.

Van Bronswijk: “In laboratoria is het een doodzonde om levende materie een dagje in een afvalbak te laten staan, want bacteriën en schimmels kunnen gevaarlijk zijn. Maar penicilline is ontdekt door iemand die in feite zijn afwas liet staan. Een keurige laborant die zijn materiaal in de autoclaaf had gezet, had de penicilline dus nooit ontdekt. Dat zeg ik ook tegen mijn studenten: jongens, ik vertel het nu omdat het zo in het boekje staat, maar bedenk wel dat de grootste ontdekkingen in slordigheid zijn gedaan, dat heeft de historie bewezen”.

Serendipiteit is een talent, zegt Van Bronswijk: “Je kunt het ontwikkelen door enerzijds op je intuïtie te vertrouwen, maar anderzijds je ontdekking pas openbaar te maken als je haar netjes met de passende wetenschappelijke methoden hebt geobjectiveerd”.

Volgens Van Bronswijk is serendipiteit een karakterkwestie: “De nette onderzoeker die alles perfect doet en niet naar links of rechts kijkt, zal geen last hebben van het verschijnsel; die hebben geen ruimte in hun bol. Zit je teveel in het harnas van de lopende proef, dan zie je de nieuwe mogelijkheden niet. Intelligentie zal zeker meespelen als het gaat om het inzien van de waarde van de toevallige ontdekking.

Serendipiteit leren

Creativiteit, een familielid van serendipiteit, vindt meestal niet plaats achter het bureau of in het lab, zegt prof.dr.ir. Mathieu Weggeman, hoogleraar Organisatiekunde en Innovatiemanagement bij de faculteit Technologie Management. “Mensen krijgen invallen als ze zich scheren, opmaken, onder de douche staan, op de wc of in de auto zitten. Archimedes had zijn theorie natuurlijk ook abstract kunnen oplossen, maar het gebeurde toen hij in bad stapte. Daarom hebben ze bij het NatLab ook ‘De Vijver’. Iedereen mag daar wanneer hij maar wil omheen lopen. Veel onderzoekers die even vastzitten, doen dat en het mag ook; het is niet fout.”

Bij innovatie speelt serendipiteit een grote rol. Weggeman: “Het gaat om het vinden van nieuwe combinaties, het ontdekken van wat je niet zocht, maar wat wel in je onderbewuste speelt, in de categorie ‘noch nicht da gewesen’.

Een wekker en een radio hebben niets met elkaar te maken; maar samen maken ze de wekkerradio. Philips zoekt de innovatie ook met combinaties; de samenwerking met Sara Lee leverde de Senseo op. Vervolgens was er de alliantie met Nike voor hightech sportkleding”. Zo’n samenwerking lijkt op synergie, maar serendipiteit is meer dan dat, zegt Weggeman. "Synergie kun je doelbewust opzoeken; je weet vooraf  welke meerwaarde je kunt verwachten. Serendipiteit draagt onverwachte oplossingen aan."

Zelf heeft Weggeman het verschijnsel ook ervaren. "Ik zat eens te kijken naar een programma over mieren op Discovery Channel. Hun schijnbaar ongericht gescharrel leek mij uiterst inefficiënt. Later heb ik daar toevallig met een gedragsbioloog over gesproken, die het mij kon verklaren. Daarvan heb ik geleerd dat chaos in kennisintensieve organisaties meer innovatie kan opleveren dan mogelijk is bij de gebruikelijke strakke, op orde gerichte planning & control-aanpak. Bij een bedrijf moet alles zo efficiënt en goedkoop mogelijk gedaan worden. Maar het is goed om redundante capaciteit te hebben, zodat mensen koffie kunnen drinken of zich kunnen wijden aan ‘vrije vrijdagmiddagresearch’; een beetje lanterfanten en in de rondte praten om op interessante ideeën te komen. Door alles strak te organiseren, verklein je de kans op verschillende contacten en vind je geen nieuwe dingen. Veel goede ideeën ontstaan bij de koffieautomaat.

Je kunt je dan ook afvragen of het niet goed zou zijn om in elke kennisintensieve organisatie een grand café te maken, waar mensen van verschillende disciplines elkaar ontmoeten.

Serendipiteit kun je niet plannen, je kunt alleen voorwaarden creëren waarbinnen het ontstaat. Daarnaast moet je wel redelijk intelligent zijn om te snappen wat je overkomt.

Of, zoals Nobelprijswinnaar Herbert Simon het zei:

"There are no surprises without expectations,
nor expectations without knowledge"

Oorsprong: de Serendib-tijd

Het woord serendipiteit is afgeleid van Serendib, zoals Sri Lanka vroeger in het Perzisch werd aangeduid.

De Engelse schrijver/politicus Horace Walpole (1717-1797) gebruikte de term voor het eerst. Walpole baseerde zich op een sprookje van de Perzische dichter Amir Khusrau uit 1302: ‘De reizen en avonturen van de drie prinsen van Serendib’.

Deze zonen van Jafer braken met hun
koninklijke achtergrond en opvoeding en gingen op reis. Toen ze over een pad liepen waar eerder een kameel had gelopen, deden ze allerlei uitspraken over het beest, gebaseerd op waarnemingen.

Zo was het gras aan de rechterkant van het pad het sappigst, terwijl alleen links was gegraasd. Ergo: de kameel was rechts blind. Hoewel dit een voorbeeld van deductie is, deden de broers ook onverwachte ontdekkingen. In een brief aan zijn vriend Horace Mann schreef Walpole in januari 1754 over de prinsen:

'They were always making discoveries,
by accident and sagacity,
of things they were not in quest of'.

Over een andere toevalsontdekking schreef Walpole:

'This discovery, indeed,
is almost of that kind which I call Serendipity,
a very expressive word'.

Serendipiteit voor dummies

Wie begiftigd is met serendipiteit,
zapt zelden zinloos en kan productief lanterfanten.

Slenter door De Slegte of de bibliotheek en beperk je niet tot je doel. Klik in zoekmachines ook eens op zoekresultaten die irrelevant lijken. Het Amsterdamse Medialab heeft een zoekmachine voor bibliotheken ontwikkeld, die zoekresultaten op associatieve wijze met elkaar linkt. Associatie is iets anders dan serendipiteit, maar kan dit verschijnsel wel stimuleren. Zo geeft een zoekopdracht naar 'vermogen' zowel 'energie' en 'rendement', maar ook 'forbes', 'schuld' en 'vermegen'.

Een van de beroemdere trouvailles in de wetenschap is de uitvinding van het dynamiet door Alfred Nobel. Hoewel hij beweerde jarenlang onderzoek te hebben gedaan, was in kringen om hem heen bekend dat hij het bij toeval ontdekte doordat hij per ongeluk nitroglycerine op het verpakkingsmateriaal kiezelgoer morste. En Sir Isaac Newton kwam door de vallende appel tot de wet van de zwaartekracht. En wat te denken van de geneeskunde; Louis Pasteur ontdekte de penicilline per ongeluk en van het aspirientje was lange tijd wel bekend dat het werkte, maar niet hoe. Andere voorbeelden van ongezocht succes zijn het vaccin tegen pokken en de röntgenstraling. Ook Picasso past mooi in deze opsomming. Zijn beroemde 'blauwe periode' had zijn oorsprong in het moment waarop al zijn kleuren verf op waren, behalve blauw. Hij maakte vervolgens van de nood een deugd.



Voorbeelden van hedendaagse serendipiteit zijn het principe van de magnetron, waar niemand naar op zoek was, en het gele plakkende memootje of 'post-itje'. Dat is de creatie van een sukkelige uitzendkracht die te weinig lijm gebruikte voor de notitieblokjes die hij maakte en die ook nog eens op de verkeerde plaats aanbracht, namelijk op de achterzijde in plaats van aan de bovenkant.

Het internet heeft de belangstelling voor serendipiteit weer nieuw leven ingeblazen. Actieve surfers vallen immers van de ene verbazing in de andere. Op zoek naar een bepaald onderwerp vind je al snel informatie over gerelateerde onderwerpen. In veel gevallen zit in die verrassing de kracht van het internet, maar hoeveel succes dat oplevert is onmeetbaar.

Serendipiteit is het bij toeval ontdekken van een niet gezocht geluk is een betrekkelijk nieuw woord, ontstaan op basis van het oude Perzische verhaal over De Drie Prinsen van Serendip, die door hun vader de wereld in werden gestuurd om hun karakter op de proef te stellen, en voor wie succes evenveel afhing van zorgvuldig logisch redeneren als van geluk hebben.

Ons leven is vol serendipistische gebeurtenissen "Het gelijktijdig samenkomen van mensen op een plek, van pas komende hulp die uit de lucht komt vallen, misschien zomaar een gedachte die een vraagstuk helpt oplossen, of de ontelbare "wat is het toch een kleine wereld" verhalen die aantonen hoe nauw we met elkaar zijn verbonden" elk verhaal verschaft een verrassend, soms verbazingwekkend kijkje in de verborgen patronen van het leven ...

Als toeval niet meer is dan een synoniem voor onzichtbare oorzaken, zouden we eens een ogenblik moeten stilstaan bij deze tot nadenken stemmende gelukjes en ons afvragen of ze wel zo toevallig zijn als ze misschien lijken. Of zijn het ook heilige geschenken die ons herinneren aan onze nauwe verbondenheid met alles wat leeft in een wereld die rijk is aan krachten die het goede nastreven?

Toen H.P. Blavatsky in 1887 aan een groep Londense theosofen schreef, drong ze er bij ieder op aan in hun leven aandacht te schenken aan de zich ontvouwende keten van oorzaak en gevolg, vooral aan de "kleine en toevallige gebeurtenissen waarvan alleen al de werking voor je misschien een leidende Hand onthult".

Voor wie probeert dit zich ontvouwende karma te lezen en intuïtief conclusies te trekken "zijn er niet langer zinloze of onbeduidende omstandigheden in zijn leven, want elk is een schakel die opzettelijk wordt geplaatst in de keten van gebeurtenissen die hem de weg moeten wijzen naar de "Gouden Poort", of de Poorten van Goud. Iedere stap, iedere mens die hij ontmoet, elk woord dat wordt gesproken, is misschien een woord dat in de volzin van de dag is geplaatst met als doel om enig gewicht te verlenen aan het hoofdstuk waarbij het hoort, en een of andere (karmische) betekenis aan het levensboek".

Hoeveel de omstandigheden ook van ons eisen, door een paar keer per dag hierover na te denken beginnen we misschien de serendipiteit te zien en te voelen 'het ongezochte geluk van "deze geschenken" en in onszelf een blijvend vertrouwen te ontdekken in het heilige in ons leven.